Nizak nivo apsorpcije međunarodnih fondova za naučno-istraživački rad u BiH: mogući uzroci i preporuke

Učešće Bosne i Hercegovine u Okvirnom programu (Framework Programme – FP) Evropske unije za istraživanje i razvoj, osnovnom instrumentu EU za finansiranje istraživanja, u proteklih više od 10 godina (FP6, 2002-2006. i FP7, 2007-2013), kao i najnovijoj fazi programa nazvanoj HORIZON 2020 koji obuhvata period implementacije od 2014. do 2020. godine, relativno je nisko. Naime, prema podacima sistema Državnih kontakt tačaka za ove programe u Bosni i Hercegovini (National Contact Point – NCP BiH) učešća BiH u FP6, FP7 i HORIZON 2020 pokazuju uspješnost projekata[1] iz BiH između 10 i 12%.

Tabela 1. Statistika učešća BiH u EU Okvirnim programima

Izvor: NCP BiH, 2014.

Ukoliko pokušamo da uporedimo učešće i uspješnost BiH u naučno-istraživačkim projekatima u FP7 za period 2007-2012. godina sa drugim zemljama, kako u okruženju, tako i u EU, dolazimo do zaključka da je BiH među zemljama sa najnižim procentom uspješnosti. Naime, prema 6. Monitoring izvještaju za FP7 Evropske komisije u pomenutom periodu BiH je imala 37 aplikanata (procenat uspješnosti od 11,8%) u odnosu na susjednu Hrvatsku koja je imala 10 puta više, odnosno 317 aplikanata (procenat uspješnosti od 17,1%), te Srbiju koja je imala 8 puta više, odnosno 260 aplikanata (procenat uspješnosti 16,7%).

Ako iz istog izvještaja uzmemo podatke koji se odnose na finansijski aspekt, odnosno iznos EU kontribucije u uspješnim projektima u različitim zemljama, situacija nije značajno bolja kada je BiH u pitanju, što jasno pokazuje sljedeća tabela.

Tabela 2. EU kontribucija u finansiranim FP7 projektima (2007-2012)

Izvor: Evropska komisija, 2013.

Razloge za ovako relativno nisko učešće možemo tražiti unutar tri aspekta: 1) individualni kapaciteti istraživača, 2) nivo institucionalne podrške, odnosno razvijenosti sistema unutar istraživačkih institucija i 3) nivo podrške vlasti za nauku i istraživanja. Naravno, ova tri aspekta su međusobno povezana, a u daljem tekstu ćemo se fokusirati na treći.

Nivo podrške vlasti za učešće u programima Evropske unije za istraživanje i razvoj

Trenutno naučno-istraživački rad u Bosni i Hercegovini, te učešće u programima EU za istraživanje i razvoj, podržavaju: na državnom nivou Ministarstvo civilnih poslova BiH (MCP BiH), na entitetskom nivou Ministarstvo nauke i tehnologije Republike Srpske (MNT RS) i Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke (FMON) kroz različite aktivnosti i fondove. Tako na primjer, MCP BiH održava Sistem državnih kontakt tačaka (NCP) koji pruža različite usluge i informacije za učešće u programima EU za istraživanje i razvoj (uključujući info-dane, radionice, distribuciju informacija o otvorenim pozivima, te stručnu podršku i savjetovanje tokom pripreme projektnih prijedloga i traženje partnera). Dodatno, MCP BiH svake godine objavljuje poziv za dodjelu sredstava iz granta za pripremu projekata i potencijalnih kandidata za EU FP/Horizon 2020, kroz koji se zainteresovanim istraživačima i institucijama dodjeljuju sredstva neophodna za pripremu projekta (odnosno pokrivanje osnovnih troškova vezanih za pripremu jednog FP/Horizon 2020 projekta). U 2013. godini kroz taj grant dodijeljena su sredstva u ukupnom iznosu od 250.200,00 KM, a u 2014. godini u iznosu od 223.000,00 KM. Istovremeno, FMON i MNT RS do 2015. godine nisu imali posebne grantove za podršku učešću u ovim programima, ali obezbjeđuju određenu podršku naučno-istraživačkom radu uopšteno kroz sufinansiranje naučno-istraživačkih projekata, (su)finansiranje odlazaka na međunarodne naučne konferencije, (su)finansiranje izrade magistarskih i doktorskih radova i sl. Tako je na primjer Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke kroz Konkurs za finansiranje/sufinansiranje naučno-istraživačkih i istraživačko-razvojnih projekata u FBiH u 2014. godini izdvojilo ukupno 500.000,00 KM od čega je 46.244,23 KM za projekte iz oblasti društvenih nauka. Ministarstvo nauke i tehnologije RS je u 2014. godini objavilo Konkurs za sufinansiranje naučno-istraživačkih projekata sa ukupnim fondom od 715.000,00 KM od čega je 12% (85.800,00 KM) namijenjeno za društvene nauke. U maju 2015. godine MNT RS je objavilo konkurs za sufinansiranje učešća u naučno-istraživačkim programima Evropske unije u 2015. godini kojim je prvi put obezbijedilo podršku za pripremu i učešće u COST i HORIZON 2020 programima Evropske unije s ukupno obezbijeđenim sredstvima u iznosu od 20.000,00 KM.

Ne postoje posebne politike i akcijski planovi nadležnih ministarstava u BiH za podizanje učešća u Horizon 2020 sistemu, kao ni sistem dodatnog podsticaja za angažovanje u pripremi i realizaciji projekata u Horizon 2020 programu (i njegovim prethodnicima FP5, 6 i 7) pored obezbijeđenih sredstava iz već pomenutog granta MCP BiH i granta MNT RS koji je uveden tek 2015. godine. U susjednoj Hrvatskoj, nadležno Ministarstvo znanosti, obrazovanja i sporta je razvilo „Akcijski plan podizanja apsorpcijskog kapaciteta Republike Hrvatske za sudjelovanje u Okvirnim programima za istraživanje Europske unije 2013. – 2015.“ kao odgovor vlasti na potrebu većeg učešća hrvatskih naučnika i naučno-istraživačkih i drugih institucija u pomenutim EU programima. Akcijskim planom je, između ostalog, predviđen i set mjera usmjeren na jačanje administrativne podrške na nacionalnom i institucionalnom nivou (od NCP mreže, do mreže administratora i menadžera evropskih projekata radi razmjene iskustava i poboljšanja kvalitete pisanja i vođenja projekata), te set mjera usmjeren ka stimulisanju i nagrađivanju najboljih aplikanata i projekata poput finansijskog nagrađivanja iz državnog budžeta onih projekata koji su bili uspješni (proporcionalno dobijenom broju bodova), te dodatno za one projekte koji su ušli u uži krug izbora kao izvrsni a ipak nisu finansirani od strane Evropske komisije. Njihovu realizaciju finansirala bi (djelomično ili potpuno) država.

Na koji način je moguće djelovati za poboljšanje trenutnog stanja?

Izuzimajući prva dva aspekta (individualne kapacitete istraživača i nivo razvijenosti sistema unutar istraživačkih institucija), a fokusirajući se samo na faktor podrške institucija vlasti, odnosno nadležnih ministarstava, mogući pravci djelovanja za poboljšanje nivoa apsorpcije su:

• Izraditi poseban Akcioni plan za razvoj i unapređenje sistema podrške za učešće u Horizon 2020 programu na državnom nivou, kao i na nivou entiteta u kojem će jasno biti naznačene aktivnosti i mjere usmjerene ka podizanju nivoa apsorpcije sredstava iz evropskih istraživačkih programa poput:

o   Unapređenja kvalitete funkcionisanja sistema Državnih kontakt tačaka (NCP) kroz širenje mreže, odnosno korištenje baze pozitivnih primjera i uspješnih priča (odnosno angažovanje uspješnih aplikanata iz prethodnih i tekućeg Okvirnog programa) za podršku i pomoć u pripremi Horizon 2020 projektnih prijedloga, te značajnija promocija NCP sistema na svim istraživačkim institucijama uz pojašnjenje šta sistem zaista pruža u različitim aspektima projektnog ciklusa.

o   Uspostavljanja mjera kojima će se stimulisati istraživači za veće učešće u evropskim istraživačkim programima i projektima (kao na primjer, nagrađivanje najboljih istraživača/aplikanata kako bi se dodatno stimulisao rad uspješnih istraživača, ali i drugih potencijalnih aplikanata za povećanje učešća u evropskim istraživačkim programima i projektima, dodatno bodovanje učešća u evropskim istraživačkim programima i projektima prilikom izbora u zvanje na naučno-istraživačkim i visokoobrazovnim institucijama).

Naravno, za sistemsko rješavanje problema niske apsorpcije međunarodnih (prije svega evropskih) fondova za naučno-istraživački rad neophodno je analizirati uzroke i na nivou individualnih kapaciteta istraživača (što obuhvata i reference istraživača, njihovu prepoznatljivost u evropskoj i međunarodnoj istraživačkoj zajednici, poznavanje engleskog jezika i sl.), te na nivou samih istraživačkih institucija (razvijenost sistema unutar istraživačkih institucija, postojanje sistema podrške u smislu administracije/menadžmenta projekata, postojanje internog sistema nagrađivanja i dr.).